Sidebilder
PDF

sus] Ulis inier se magnus c. deprehendi steht hinter postea, im druck weit davon getrennt profiteantur steht hinter descripserunt

manifestai; perturbations testihus] t. m. p. et commiserunt eam] earn el с. quare iratus ut dixi el labori meo et vigiliis] Itaque ut dixi iratus lab. et vig. meis qui quid sequendum quid fugiendum esset] et quid mihi seq. esset quid fug. hoc enim] nam sane hoc

est steht hinter nostri et] etiam

Ep. CLI haud diu est quum aeeepi nicht am ende des salzes, sondern gleich hinter posteriores de lento Eusebii negotio expostulas] expostulaiur de l. n. E. satis féliciter restituerai»] r. s. f. verum plura in Excerptis sunt] sed pl. sunt in Exe. efficere non potui steht vor destitutus auctoris illius] ». a. Excerptis Ulis' i. E. inscitia librariorum ac temeritas Heere voluit] lieuisse vol. insc. et tern. lib.

Ep. CL1I Spes Georgii Monachi facta nobis erat] Spes erat mihi f. G. m. Ilium mihi Scriptorem cum] Quum illum scriptorem mihi ultimo bello civili a furibus] a f. u. b. c. in Bibliotheca vestra Augustana scriptorem eum extare animadverti] animadverli scriptorem extare in B. ». A. dabo steht gleich hinter fideiussores, nicht am ende des satzes usum] usuram iuopiae huic nostrae mederi poles] p. m. h. i. п. facit nicht am ende des satzes, sondern hinter hoc

Ep. СЫН nostri от. wahrscheinlich aus versehen ex arbitrio tuo pendet] p. ex a. t. Chronicon suum] ». Ch. ultimis meis litteris egerim] e. u. m. 1. easdem] e. preces aurem de eadem re vellam] a. v. de e. re serias oecupationes tuas] t. s. o. de libro restituendo recipiet] rec. de l. r. *)

Sachliche Veränderungen hat also Daniel Heinsius in diesen briefen sich nicht erlaubt, und es läszt sich annehmen dasz er sich deren überhaupt enthalten hat. darauf deuten die kleinen besternten lücken hin, von denen Bernays s. 274 spricht, diese sind mit eigennamen auszufüllen und veranlaszt durch den wünsch in der sache selbst nichts weiter andern zu müssen, zahlreich sind dagegen die Veränderungen der form, und man mnsz hinzufügen, fast sämtlich überflüssig, dies lehrt schon ein flüchtiger überblick der collation, recht deutlich aber wird es, wenn man die angegebenen lesarten in den text der briefe einfügt und im Zusammenhang mit ihrer Umgebung sich denkt, dem herausgeber freilich

7) man vergleiche auch noch Scaligers brief an David Hoeschel, ep. CCCLXXXV s. 672 mit dem abdruck des originals dieses briefes in Hoeschels ausgäbe des Fbotins, Aug. Vind. 1601 (steht auch in B. Botfields praefationes et epistolae editionibus prineipibus auetorum veterum propositae, Cantabrigiae 1861, s. 655) und die beiden briefe an Goldast s. 789 f. mit dem abdruck derselben briefe in den epist. ad Gol'iastura s. 238 f. diese vergleichung wird Verschiedenheiten ergeben, welche denen der obigen collation durchaus ahnlich sind, beiläufig möge erwähnt werden, dasz die samlung der briefe an Goldast noch einen dritten freilich kleinen brief Scaligere (s. 260) enthält, welcher Heinsius nicht bekannt geworden ist: vgl. Bernays s. 307.

schienen die Veränderungen notwendig, in seinem der Scaligerschen samlung angehängten briefe an Casaubonus, worin er Scaligers letzte lebenstage schildert und eine Charakteristik von ihm gibt, heiszt es s. 774 f.: 'in epistolis quas concitatior aut tanquam editurus scripsit, admirandus splendor, otÙTO(puf|C beiVÓTtic, veré ei propria, resplendet: ut ex magnitudine fortunae suae et Scaligerorum dignitate loqui videatur. In caeleris quae ad amicos et ex tempore scribebat, summa castilas sermonis et simplicitas elucet. Nam et raro circumducit, et nominibus plerunque verba singula subiungit. (dies bestätigt die obige collation.) quod quemadmodum exiguam, ut Rhetores loquuntur, composilionis curam arguit, ita nihil minus quam anxietatem testatur. et interdum maxime est inimilabile. Quanquam de idiotismis eius scio quid inepti homines obiecerint. noluisse tamen edi omnia, quae ita scripsit, caetera evincunt.' die begrundung der Veränderungen wird man jedoch nicht gelten lassen können. Heinsius hätte berücksichtigen sollen, dasz Scaliger in seinen briefen, welche die ganze lebendigkeit mündlichen gesprächs bewahren (Bernays s. 307), es mit der lateinischen Wortstellung und andern kleinen formalitälen nicht so genau zu nehmen brauchte als in seinen wissenschaftlichen werken, aber auch in seinen briefen — das war die absieht, welche Heinsius bei der bearbeitung und herausgäbe derselben leitete — sollte Scaliger als die vollendete grösze dastehen, als welche er seinen Zeitgenossen galt; auch kleinlichem ladel sollte vorgebeugt werden.

Noch ganz anders aber als mit Scaligers briefen ist Heinsius mit seinem eigenen schon erwähnten briefe umgesprungen, schon die ungewöhnliche länge desselben, das zurücktreten der briefform und die anspielungen auf ereignisse, welche jünger sind als das datum des briefes (28 märz 1609), könnten beweisen dasz er nicht in der ursprünglichen form, sondern mit Zusätzen veröffentlicht ist; in der vorrede aber ist es geradezu gesagt: 'sub finem caeterarum de divini viri obitu epistolam adieeimus. cui autor quaedam, postquam missa fuit, addidit: ne quis admire tur, si quid ката Ttpó\r|unv ab eo dictum sit.' welche zusätze nun Heinsius bei der herausgäbe gemacht hat, zeigt eine copie des originals, welche, ebenfalls der Bremischen bibliothek gehörig, mit den oben abgedruckten briefen an Jungermann unter gleicher numuier sich findet und ganz besonders dadurch bemerkenswerth ist, dasz sie mehr enthält, als Heinsius selbst 18 jähre nach der abfassung des briefes — 1627 — zu veröffentlichen für gut fand, namentlich tadelnde, aber wahre urteile Scaligers über Justus Lipsius. letzterer war schon 1606 gestorben, und das Verhältnis zwischen beiden war trotz dreiszigjähriger beziehungen stets nur ein äuszerliches geblieben (vgl. Bernays s. 169 f.); dennoch mochte Heinsius die mitteilung jener urteile bedenklich scheinen, sei es dasz er Scaliger wegen seines schönen epicedium auf Lipsius, woraus ihm schon ein Vorwurf gemacht war, nicht nochmals in Widerspruch mit sich selbst setzen wollte, oder sei es dasz er selbst zwei decennien nach Lipsius tode Scaligers äuszerungen über ihn sich nicht öffentlich aneignen wollte, auch teilt er das, was er berichtet, Casaubonus nur als einem gleichgesiunten mit: “haec apud candidum virum et amicissimum, quem eodem modo iudicare certo scio.*

Da num auch der wortlaut der copie vielfach ein anderer ist als der des drucks, so wird es gerechtfertigt erscheinen, wenn ich sie im folgenden vollständig mitteile. wo sie etwas ganz neues enthält, soll dies durch cursive schrift angedeutet werden; auch werde ich die stellen angeben, wo Heinsius seine zusâtze eingeschoben hat. die drei eingeklammerten griechischen stellen sind in der copie leer gelassen und nach dem gedruckten briefe von mir ausgefüllt; auch habe ich ein paar unbedeutende versehen des abschreibers stillschweigend verbessert.

Dan. Heinsius Isaaco Casaubono S.
Vir Clarissime

Si ullo modo reus essem criminis illius, cuius me superiores tuae accusabant, hoc est, si non quater aut quinquies de morbo communis amicissimi parentis nostri τοῦ vÜv μακαρίτου diligentissime ad te scripsissem, et illius commendatione, cui amicitiam tuam debeo, et ea ipsa amicitia tua, cui merito omnia postpono, essem indignus. Nunc cum infelicitate mea factum sit, non culpa, ut de negligentia mea conqueraris, dabo operam, ut quam opinionem de me culpa aliorum concepisti, eam vicissim diligentiae meae remittas. Et quandoquidem ὐ θαυμάciov κάρα, e divini illius viri virtutibus quem ex aequo ambo coluimus, nihil praeter solam recordationem nobis est relictum, faciam mt\eovéktmuo meum, quod nunquam aut raro ab eo discesserim, quamdiu in hac urbe vixi, et praecipue sub mortem, magna parva, quaeque observare et audire ex eo potui, mecum tibi sit commune. Qnamvis enim fieri non possit, quin qui amicum luget, ad commemorationem singulorum vehementius commoveatur, quod admonitu ipso recrudescat luctus, tamen ubi idem ille aliquantum remisit, et rationi locum dedit, sine voluptate aliqua meminisse.eorum non possumus, quae dolorem adhuc recentem vehementius accendunt. qualia non pauca ego ex ore senis nostri excepi: qui paullatim naturae cessit, et a morbo potius absumptus, quam oppressus est. Menses iam propemodum sex sunt, cum de editione Plautina, urgente Raphelengio nostro qui sciret quantum apud eum solus prope ex omnibus qui hic essent, possem, coepi agere: qua in re sive amici, sive precibus meis hoc dedit, ut quod constantissime omnibus negarat, mea et typographi caussa susciperet. Itaque inter nos convenerat, ut uterque in hanc curam incumberemus, ego ipsam editionem, quae adhuc in manibus meis est, adornarem, certissima quaeque e codicibus, pauca e doctorum emendationibus, sed quae firmis niterentur rationibus, aut postea a libris confirmata essent, in textum reciperem: deinde vero cum eo singula conferrem: ille vicissim Comicum percurreret, et quae olim partim in eum notaverat, partim in memoria, qua divina ut nosti utebatur, habebat, partim etiam legendo revocaret, nobis traderet. Sed eheu, paullo post cum dies aliquot, ut solebat, continuos scribendis ad amicos literis impendisset, coepit de άvope£iq καί άmbiq. et fastidio quodam cibi vehementer queri: neque post illud tempus, quod nunquam solebat, nisi morbi alicuius vi aut pertinacia victus, musaeum ingressus est. Itaque mensem prope integrum, sine ulla mutatione, quae quidem manifesta esset, in cubiculo ad focum sedebat, et amicis potissimum, qui officii caussa ad eum venirent, operam dabat. neque minus tamen de literis semper cogitare, et libellum aliquem penes se habere, quo aut morbi taedium aut temporis falleret, et e studiis Musarum, quae feliciore nemo unquam coluit successu, postremam hanc voluptatem hauriret. Cum quotidie minus minusque cibum appeteret, ac magis corpore simul ac animo langueret, coepit, quod res erat, gravius aliquod malum vereri. Est huic aëri familiaris quidam morbus, sive languor, quem Scorbutum vulgo vocant, Plinius Sceleturbem, aut Stomacacen a medicis sui temporis dictum fuisse notat; hunc per semet ipse et medicorum iudiciis securus praesensit. Neque frustra fuit unquam prudentissimi hominis cura aut metus. nam ut hoc malum ex priori, ita ex hoc ipso tertium imminere frequenter dicebat, τὸν Üòpuma nimirum, et quod magis mirum est, certam eius speciem, quae ut omnibus fere , ita illi fatalis fuit, τὸν τυμταvitmv. Sunt in hac urbe medici aliquot clarissimi, et ut tfic iatpikfic Ü\mc gnari admodum ita etiam tfic éumreipíac eic τὸ δίκpov €cXmkóτ€c, inter quos maxime familiariter Aelio Everardo Vorstio, hodie magnifico apud nos Rectore, utebatur, viro praeter Medicinam rerum plurimarum egregie perito, et cui e baptismo filiolum mirae indolis puerum susceperat. Hic primum tanquam amicus, cum adhuc medicos aversaretur, invisere ad eum coepit, et ut aliquod adhiberi sibi remedium pateretur, partim precibus, partim consilio et rationibus ab eo postulare, quod cum aegre impetraret, (vehementer enim omnem medicorum opem ac praesertim potiones respuebat) collegam suum virum praestantissimum Reinerum Bontium prudentissime adiunxit, memor illius cÛv τ€ δύ' épχομέvuJ: partim etiam ut si tanto viro aliquid humanitus evenisset, quod futurum iam omnes videbant, ne ab uno quidquam praetermissum putaretur quod praestari a duobus plenius posset. Ita simul constantiam magni viri aggressi sunt, qui vix ulla ratione adduci poterat, ut mortem quam effugere vix posse videbatur differri saltem pateretur. llle enim qua erat in his quoque peritia, oppugnare eorum consilia quam sequi malebat. neque scio an quidquam perperam, nihil certe sine ratione dicebat, ut ipsi illi quibus salus eius commissa esset, faterentur nihil esse difficilius, quam viro tam docto aliquid praescribere. Vires enim herbarum et nomina e lectione tûv βιζοτόμujv non modo ad unguem didicerat, verum et optime de morbo suo iudicabat, quem dicebat talem esse, ut humanitus curari non posset. Interea quantum patiebatur corporis infirmitas, quod longa àtpoqyiq penitus emaciatum erat, animum quasi in statione imperatorem semper erectum habebat, ac ne tum quidem nihil agebat, existimo postremos quibus ante mortem usus est auctores Polybium et Lipsii libros de re militari fuisse, quorum in altero qui penes me est, infinita notaverat, et non multis antequam penitus lectulo adfixus adhaereret diebus; Pilum Romanum ex illius auctoris descriptione manu sua delineaverat, quod in eo omnes, qui Polybium illustrare conati essent, errasse existimaret. Ceterum quod ad reliqua, magna parte eadem esse arbitror cum iis quae e codice amplissimi Busanvallii a te descripta sunt: dicebat autem multa in iis esse, quibus temere adhibenda fides non esset, quod aliud agenti sibi olim magna eac parte eaccidisset.*) Alterum vero plurimis obeliscis confoderat, et saepe cum ad eum venirem, negabat scivisse se tot in eo opere παgog«uctor esse, aut tam parvum usum habuisse Graecarum literarum virum illum, quod cum stomacho saepe repetebat. Eiusdem affectionem in stilo vehementer fastidire solebat, in iis praesertim quae seneae scripsisset, et non nunquam literas illius cum indignatione legebat. Haec apud candidum virum et amicissimum, quem eodem modo iudicare certo scio.*) Sed cum magis magisque indies malum glisceret, et perpetua &citia vires amplius consistere non sineret, tamquam miles plane emeritus, iubente ita ac volente natura, quod ab eo ante nec amici obtinere potuerant, nec medici, omni se lectione abstinere coactus fuit, qua de re plerunque cum ad eum venissem apud me conquerebatur. Dolebat enim aliquod sibi perire tempus, neque amplius se vivere sed sibi ipsi superesse existimabat, postquam vitae fructum, hoc est, aliquid discendi commoditatem amisisset. Toto autem morbi tempore, cum de morte sua nunquam dubitasset, ardentissimas ad Deum preces fundebat, et sive solus

esset, sive cum amicis, magno animi ardore, peccata sua secum ipse con

fitebatur, quae dicebat quidem esse άναρίθμητα, sed fiduciam quam in

eo repositam haberet, qui peccatum ipse pro nobis ac maledictio factus esset, longe esse maiorem: saepe dicebat, certo scire se mortem sibi instare, tantum autem abesse ut timeret communem illum naturae humanae finem aut detrectaret, ut nihil aliud peteret a Deo, nihil cogitaret, nihil secum ipse volveret, quam ut hoc carcere quam minimo dolore et brevissimo tempore solveretur, se iam ipsa vitae aeternae gaudia sentire, neque dubitare quin visurus brevi esset [τὸν μονύτατον cujtfipa, τὸν èv τάci τάvτα, cuius] desiderio langueret, reliqua sordere sibi omnia, meque quicquam esse, cuius caussa vitae usuram vel ad horam sibi amplius concedi optaret.") Quodam tempore cum ad eum misisset clarissimus et ornatissimus omni laudum ac virtutum genere senex Carolus Clusius, qui iam diu per aetatem (annum enim tertium supra octuagesimum

8) weshalb Heinsius diesem passus weggelassen hat, ergibt sich aus Scaligers brief an Casaubonns s. 323, wo dieselbe sache ausführlieher besprochen ist: * De Notis Polybii Buzenuallii, dubito am meae sint, qui nullas scripsi. Tantum inter equitandum de locis Polybianis ego et Lud. Castanaeus verba aliquando fecimus, quae ipse in hospitio ad libri sui annotabat marginem. Nam quae illi in diuersoriis tum explicabam, neque mihi expendere vacabat accuratius, neque illi propter negotia, quibus distringebatur, annotare. Scio quicquid exciderit mihi, tam opportunum reprehensioni esse apud illos, qui a calumnia continere sese non possunt, quam excusationem mereri posse apud eos, qui sciuerint in Polybio nos cucurrisse potius, quam ambulasse.* usw.

9) diesem zweiten passus hat Heinsius durch folgemde sehr zahme wendung ersetzt: * in altero nonnulla, in quibus dissentiret, annotauerat.* zur sache vgl. Scaligers äuszerungen in den Scaligerana II s. v. Lipsius: *Lipsius n'est Grec que pour sa provision. Ego scio quid iudicandum sit de Lipsio et in quibus laudandus est et in quibus non; mon est semper laudabilis sed quaedam opera docent esse doctum. Male scribit.? 10) hier etwa 8 zeilem eingeschoben.

« ForrigeFortsett »